Pasja czy nałóg? Aktywność fizyczna jako uzależnienie behawioralne
Jestem uzależniona od gór. Boleśnie to sobie uświadomiłam po powrocie z Nangi. Już w 2009 roku, kiedy wróciłam z Annapurny, przeszłam okropny okres wątpliwości, kwestionowania tego wszystkiego. Pakując się, zadajesz sobie pytanie, co cię tak nieodparcie ciągnie coraz wyżej, i nagle pojmujesz, że jesteś zniewolona, że to jest jak narkotyk. – Elisabeth Revol, Przeżyć. Moja tragedia na Nanga Parbat.
Sport stał się lekiem na wszystko.
Masz zły humor? Idź pobiegać. Nadciśnienie, nadwaga? Aktywność fizyczna jest twoim najlepszym przyjacielem! A może jesteś zestresowany, miałeś ciężki dzień w pracy, szkole? Na siłowni znajdziesz rozwiązanie wszystkich problemów.
Oczywiście takie podejście ma swoje ugruntowane uzasadnienie w badaniach. Sport nie tylko pozytywnie wpływa na nasze zdrowie fizyczne, oddziałuje także na nasz układ hormonalny, dzięki czemu poprawia się nasze samopoczucie, a także następuje redukcja dystresu. Czy jednak sport niesie za sobą także ryzyko?
Przeżyć. Moja tragedia na Nanga Parbat.
Inspiracją do zgłębienia tego zagadnienia, stała się książka Elisabeth Revol Przeżyć. Moja tragedia na Nanga Parbat. Elisabeth jest francuską alpinistką, Mistrzynią Europy w rajdach przygodowych, nauczycielką wychowania fizycznego oraz byłą gimnastyczką, jednak to góry stanowią jej największą pasję. Sama książka przedstawia jej wspomnienia z wyprawy z Tomkiem Mackiewiczem na Nagę Parbat w 2018 roku, kiedy to zdobycie szczytu zostało przypłacone życiem Tomka. Elisabeth opisuje walkę o przetrwanie, jej nadludzki wysiłek i zacięcie przekraczają granice wyobraźni.
Książka jest napisana w formie pamiętnika, co umożliwia lepsze zrozumienie silnych emocji, które towarzyszyły tej wyprawie. Niezwykle interesujące w relacji alpinistki są jej kontemplacje dotyczące gór, wspinaczki i doświadczeń związanych z alpinizmem.
Nawet kiedy moje doświadczenia z wypraw wydawały się bardzo trudne, nie do zniesienia, siła przyciągania gór zawsze okazywała się większa. Niełatwo takie rzeczy wyjaśnić i zrozumieć, ale to świat, bez którego nie mogę żyć (…).
Wielokrotnie w jej wypowiedziach można czytać o silnej konieczności powrotu do wspinaczki, mimo przykrych doświadczeń, mimo świadomości ryzyka, zagrożenia życia, wysokich kosztów związanych z wyprawą. Co więc kryje się za tą niezwykle intensywną potrzebą i czy adekwatna w tej sytuacji może być jej klasyfikacja w kategorii uzależnienia?
Czym jest uzależnienie od sportu?
Niestety aktualne badania, odnoszące się do uzależnienia od sportu, skupiają się głównie na takich dziedzinach jak fitness, bodybuilding czy bieganie. Nie ma natomiast analiz, które uwzględniałyby istotne zmienne, mające znaczenie w sportach ekstremalnych. Warto jednak przybliżyć, czym jest ten nałóg i jak się objawia.
Przede wszystkim należy zaznaczyć, iż uzależnienie od sportu stanowi rodzaj uzależnienia behawioralnego, które definiuje się jako przymus powtarzania określonych czynności, zaburzających w istotny sposób życie wykonującej je osoby. Mają one charakter autoterapeutyczny, co znaczy, iż istotnym efektem tego zachowania staje się doświadczanie przyjemności lub uciszanie cierpienia. Przy uzależnieniach behawioralnych pojawia się poczucie utraty kontroli nad powtarzanym działaniem.
Kryteria świadczące o wystąpieniu uzależnienia behawioralnego
Griffiths (2015) wyróżnił następujące kryteria, umożliwiające identyfikację tego nałogu:
dominacja, która przejawia się na poziomie czynnościowym, poznawczym oraz emocjonalnym; zmiana nastroju, wynikająca z kontynuowania danego zachowania lub stanowiąca strategię radzenia sobie;
tolerancja, która opisuje zależność między trwaniem czynności i poziomem uzyskiwanej satysfakcji;
objawy abstynencyjne, czyli nieprzyjemne odczucia psychiczne lub objawy fizyczne, wynikające z braku możliwości wykonywania danej czynności;
konflikty, zarówno interpersonalne, jak i intrapsychiczne;
nawroty, stanowiące tendencję do powracania do danego zachowania po okresie zaprzestania.
Istnieją również istotne podobieństwa między uzależnieniem behawioralnym, a nałogiem związanym z przyjmowaniem substancji. W obydwu rodzajach zaburzeń, biorą udział te same neuroprzekaźniki, choroby te mają podłoże neurobiopsychospołeczne, a także kwestia terapeutyczna przyjmuje analogiczne strategie.
Specyfika uzależnienia od ćwiczeń – czy na pewno stanowi problem?
Uzależnienie od ćwiczeń niewątpliwie spełnia powyższe kryteria uzależnień behawioralnych, przy czym stanowi szczególnie skomplikowany przypadek ze względu na społecznie akceptowany rodzaj nałogu, który często może być mylony z pasją, dużym zaangażowaniem. Badania kładą szczególny nacisk na intensywne objawy abstynencyjne, a także na fizyczne, finansowe i społeczne problemy związane ze nadmiernym treningiem.
Mechanizmy uzależnienia
Interesującym zagadnieniem wydaje się być mechanizm, który prowadzi do powstania tego typu uzależnienia. Oczywiście ma to związek z aktywacją układu nagrody w naszym mózgu. Za każdym razem, gdy osoba angażuje się w wykonywanie ćwiczeń, jej mózg dostarcza za tę czynność nagrodę.
Istnieje również hipoteza odnosząca się do zależności katecholaminowej. Katecholaminy są zaangażowane w regulację emocji, nastroju, a także stanowią część układu nagrody. W wyniku ćwiczeń, poziom katecholamin wzrasta, co może stanowić o nagradzającej podstawie aktywności fizycznej.
Sport ma także potencjał do wywoływania przyjemności poprzez aktywację endogennych opiatów, co wpływa na obniżenie dystresu. Wymienione zmiany na poziomie neurobiologicznym silnie predysponują do wzrostu zapotrzebowania na wzmożony trening fizyczny.
To, jak silna okazuje się być ta potrzeba, pokazują badania, przeprowadzone na biegaczach, którzy zostali poproszeni o wstrzymanie się od treningu przez jeden dzień. Wystarczyła tak nieduża deprywacja, aby dało się zaobserwować objawy abstynencyjne, takie jak obniżenie nastroju, wigoru, wzrost napięcia, zmęczenie, złość i zdezorientowanie. Pojawiło się także poczucie winy i niepokój wynikający z niewykonania treningu.
Taki schemat wydaje się być szczególnie groźny dla zawodowych sportowców, którzy są narażeni na wykształcenie nieadaptacyjnych sposobów na radzenie sobie z tą presją – w tym szczególnym przypadku istnieje większe prawdopodobieństwo nadmiernego angażowania się w czynności treningowe, które może skutkować poważnymi kontuzjami.
Jestem między dwoma światami, między ziemią a niebem. Grawitacja mocno trzyma moje kolana na ziemi, ale dłonie dotykają nieboskłonu. Upajam się tym miejscem, poczuciem pełni. Po długim dniu walki w końcu trafiłam między gwiazdy.
Tak intensywne emocje towarzyszące wspinaczce i innym sportom wysokiego ryzyka, bez wątpienia mogą predysponować do powstania silnej zależności. Nie da się zaprzeczyć, że wcześniej wymienione kryteria uzależnienia behawioralnego mają swoje odzwierciedlenie w tej aktywności. Konieczność powrotu w góry coraz wyższe, coraz bardziej niebezpieczne, high podczas wspinaczki, obniżenie nastroju po powrocie do domu – to wszystko mogłoby świadczyć o wystąpieniu uzależnienia. Każdy przypadek powinien być jednak traktowany indywidualnie, a konieczność prowadzenia badań odnoszących się do tej grupy społecznej wydaje się być kluczowa. Granica między pasją a nałogiem okazuje się być wyjątkowo cienka, a jej przekroczenie w przypadku sportów ekstremalnych – tragiczne w skutkach.
Chciałbyś/chciałabyś rozpocząć współpracę? O coś zapytać? A może o czymś opowiedzieć lub podzielić się swoją opinią, przemyśleniami? Chętnie Cię wysłucham! Pamiętaj, złe pytanie to te, które nie zostało zadane.
Foster, A., Shorter, G., & Griffiths, M. (2015). Muscle dysmorphia: Could it be classified as an addiction to body image?. Journal of Behavioral Addictions, 4(1), 1-5.
Gęga, K., Szkoda, L., & Jachacz-Łopata, M. (2016). Sport jak narkotyk. Uzależnienie behawioralne wśród osób aktywnych fizycznie.= Sport like a drug. Behavioral addiction among physically active people. Journal of Education, Health and Sport, 6(7), 187-194.
Lichtenstein, M. B., Larsen, K. S., Christiansen, E., St?ving, R. K., & Bredahl, T. V. G. (2014). Exercise addiction in team sport and individual sport: Prevalences and validation of the exercise addiction inventory. Addiction Research & Theory, 22(5), 431-437.
Revol, E. (2019). Przetrwać. Moja tragedia na Nanga Parbat. Wydawnictwo Agora.
Weinstein, A., & Weinstein, Y. (2014). Exercise addiction-diagnosis, bio-psychological mechanisms and treatment issues. Current pharmaceutical design, 20(25), 4062-4069.
