Funkcjonowanie poznawcze w sporcie – proces oceny i doboru narzędzi
Umiejętności poznawcze w odniesieniu do przygotowania sportowego, treningów oraz zawodów, wydają się mieć stabilniej ugruntowaną pozycję w planie rozwojowym każdego zawodnika, dzięki dogłębnym i coraz bardziej popularyzowanym badaniom empirycznym, które podkreślają ich znaczenie dla efektywności występu sportowego. Wraz ze wzrostem świadomości, wzrosła także potrzeba kreowania bardziej adekwatnych, specjalistycznych planów treningu mentalnego, co stanowi niemałe wyzwanie, także dla odpowiednich profesjonalistów. Dużą trudnością bowiem jest stworzenie efektywnej i popartej dowodami metody, która umożliwiłaby oszacowanie skomplikowanych konstruktów poznawczych w środowisku sportowym.
Czym są funkcje poznawcze?
Są to procesy psychiczne odpowiedzialne za poznawanie rzeczywistości, przyswajanie wiedzy i przetwarzanie informacji.
Do umiejętności tych zaliczyć można:
pamięć,
myślenie,
rozwiązywanie problemów,
uwagę,
wyobraźnię.
Problematyka pracy z funkcjami poznawczymi sprowadza się w dużym stopniu do stylu poznawczego, który jest preferowanym sposobem funkcjonowania i przejawia się w tak zwanych tendencjach. Tendencje mogą mieć różne wymiary, zaczynając od refleksyjności, która będzie odznaczała się potrzebą analizy, dłuższego namyślania przy podejmowaniu decyzji, a na impulsywności kończąc.
Następnie wyróżnić można zależność od pola, czyli umiejętność holistycznego postrzegania rzeczywistości, oraz jej brak, czyli tendencję do wyodrębniania poszczególnych części i spostrzegania ich jako niezależnych od całości.
Równie istotna jest preferencja dotycząca poziomu ogólności stosowanych kategorii poznawczych, którą można scharakteryzować na wymiarze abstrakcyjność – konkretność. Wszystkie wymienione tendencje będą miały wpływ na efektywność stosowanych metod podczas pracy z zawodnikiem. Warto więc już na samym początku współpracy określić, z jakim stylem poznawczym mamy styczność i które techniki przyniosą pożądane rezultaty.
Wpływ mowy wewnętrznej na wynik sportowy
Oprócz wspomnianych wcześniej preferencji, na ocenę poznawczą mają także wpływ różnorodne procesy wewnętrzne oraz zewnętrzne czynniki, których wczesna identyfikacja umożliwi adekwatny dobór narzędzi do pracy nad optymalnym nastawieniem i odpornością psychiczną zawodnika.
W 1982 roku, Albert Ellis podczas swoich badań, zaczął odnotowywać wszechobecność pewnego zjawiska, które związane było z procesem irracjonalnego i natarczywego myślenia. Zauważono, iż negatywny i bezzasadny tok rozumowania prowadzi do obniżenia efektywności sportowców podczas zawodów. Wnioski nasunęły się same – aby poprawić wyniki sportowców, należy przekierować ich sposób myślenia.
Albert Ellis zidentyfikował mianowicie zjawisko mowy wewnętrznej, która w kontekście sportowym odnosi się do myśli, przekonań, atrybucji, wpływających na ocenę poznawczą podczas treningu i zawodów. Oszacowanie treści mowy wewnętrznej jest niezwykle istotne, bowiem jej wpływ na nastawienie do rywalizacji wydaje się być nieoceniony. Czasami wystarczy jedno sformułowanie o negatywnych konotacjach, które może zaważyć o efektywności występu sportowego. Przykładem są chociażby sformułowania, w których zawarto określenia związane z powinnością lub koniecznością zrealizowania danego zadania przez zawodnika. Często wywołują one bowiem tendencję do uruchomienia refleksji porównawczych. Analiza własnych umiejętności w odniesieniu do umiejętności innych, niezależnie czy odbywa się na zasadzie porównań w dół (zestawienie z osobą o mniejszych osiągnięciach), czy w górę (zestawienie z osobą o większych osiągnięciach), powoduje ograniczenie adekwatnego oszacowania i świadomości poziomu własnych umiejętności.
Trening wyobrażeniowy
Kolejną aktywnością, która w tym kontekście w dużym stopniu powiązana jest z mową wewnętrzną, stanowić będą wyobrażenia. Obejmują one sytuacje sportowe i wiążą się z wewnętrzną reprezentacją siebie.
Zawodnicy często wykorzystują techniki wyobrażeniowe bezpośrednio przed występem, jako narzędzie przygotowawcze. Praktykowane są zarówno pierwszoosobowe wyobrażenia, jak i trzecioosobowe, przy czym uznaje się, iż pierwsza technika przynosi lepsze rezultaty, ponieważ przy wyobrażeniach uczestniczących (czyli pierwszoosobowych), wydarzenie sportowe doznawane jest w czasie realnym, przy wykorzystaniu wszystkich zmysłów, emocji i ruchów, co lepiej przygotowuje do faktycznego wykonania.
Praktyki wyobrażeniowe mają także wpływ na wytwarzane połączenia neuronalne, powodują one ich wzmacnianie, dzięki czemu pozytywne skojarzenia wyobrażeniowe z większym prawdopodobieństwem realizowane są w praktyce podczas występu sportowego.
Łatwo można więc wywnioskować, iż analogiczny mechanizm będzie miał miejsce w przypadku wyobrażeń negatywnych, związanych z przeżywaniem porażki, czy niepowodzenia. Jest to kolejny mechanizm, który ma duży wpływ na ocenę poznawczą zawodnika, postrzegane przez niego umiejętności i ostatecznie efektywność podczas treningu i zawodów.
Optymalny poziom pobudzenia a stan flow
Sposób, w jaki dokonuje się oceny pewnych wydarzeń, sytuacji, ma bezpośredni wpływ na poziom pobudzenia. Każdy zawodnik odznacza się jego optymalnym stanem. Gdy fizjologiczne pobudzenie jest zbyt niskie lub zbyt wysokie, efektywność wykonania danego zadania spada.
Oczywiście, na tę zależność mają wpływ różnorodne czynniki, takie jak:
rodzaj czynności,
poziom jej trudności,
doświadczenie związane z wykonywaniem danego zadania,
sukcesywność z nim związana,
pewność siebie.
Optymalne pobudzenie i wykonanie, często kojarzone są ze stanem flow, który odnosi się do psychoemocjonalnego zaangażowania i wewnętrznej motywacji przy wykonywanym zadaniu, któremu towarzyszy zniekształcone poczucie czasu. Aby umiejętnie zarządzać stanem pobudzenia, niezbędne ku temu są odpowiednio nakierowana mowa wewnętrzna oraz efektywna praktyka technik wyobrażeniowych, dzięki którym intruzywne myśli i postawy mogą być skorygowane.
Narzędzia, służące identyfikacji funkcjonowania poznawczego w sporcie
Znaczenie wpływu funkcjonowania poznawczego na występ sportowy wydaje się być bezdyskusyjny, dlatego tak istotny jest dobór odpowiednich narzędzi, które umożliwiłyby adekwatną identyfikację obszarów, które wymagają szczególnej uwagi. Takimi metodami mogą być:
Sport Interference Checklist (SIC),
Student-Athlete Relationship Instrument (SARI),
Athletic Achievement Motivation Scale (AAMS),
Sports Mental Toughness Questionnaire (SMTQ).
SIC jest narzędziem, dzięki któremu możliwy jest pomiar poznawczego i behawioralnego funkcjonowania, problematycznego dla optymalnego wykonania zarówno podczas treningów, jak i zawodów. Aspekty wpływające na efektywność występu sportowego sprowadzają się do dysfunkcyjnego procesu myślowego, stresu, trudności adaptacyjnych, obaw przed kontuzją, braku motywacji, zbyt wysokiego poziomu pewności siebie, zbyt wysokiego poziomu krytyczności oraz braku tolerancji na ból. Czynniki sprawiające trudności podczas treningu uwzględniają cztery obszary: dysfunkcyjny proces myślowy i stres, problemy uczelniane, obawy przed kontuzją oraz trudności relacyjne w drużynie.
SARI umożliwia pomiar wpływu relacji interpersonalnych zawodnika na występ sportowy. Do obszarów, które zostały uwzględnione w kwestionariuszu należą: presja do osiągania wysokich wyników, brak wsparcia, nakłanianie do zażywania substancji wspomagających, nakłanianie do rezygnacji, negatywne komentarze, brak zaangażowania i wysokie oczekiwania, obawy przed rywalizacją oraz problemy w funkcjonowaniu w zespole.
AAMS jest doskonałym narzędziem do wykorzystania w sytuacji, w której istotne jest zrozumienie różnych aspektów motywacji. Skala ta umożliwia ustalenie tej dominującej i rozróżnienie pomiędzy motywacją wewnętrzną a zewnętrzną, a także identyfikację jej braku. Motywację wewnętrzną najłatwiej określić jako wykonywanie czynności dla samej tej aktywności, działanie jest celem samym w sobie. Motywacja zewnętrzna jest natomiast tendencją do realizacji zadań dla wzmocnień zewnętrznych, którymi mogą być nagrody, wygrana. Uważa się, że bardziej korzystna dla satysfakcjonującej i długoletniej kariery, jest jednak motywacja wewnętrzna, gdyż związana jest ona z dążeniem do doskonałości, bez konieczności wystąpienia gratyfikacji za wykonywaną czynność.
SMTQ odnosi się do konceptu odporności psychicznej, jednej z najistotniejszych charakterystyk, mających wpływ na wynik występu sportowego. Jest ona psychologicznym zasobem, plastyczną cechą naszej osobowości, która umożliwia zawodnikom zainicjowanie i utrzymanie zorientowanych na cel wysiłków, dzięki którym mają oni możliwość osiągnięcia optymalnego poziomu pobudzenia podczas występu sportowego, z którym związane są liczne stresory o zróżnicowanym czasie trwania, frekwencji i intensywności. Skala ta umożliwia osobom badanym ocenę stopnia, w jakim dane trudności mają miejsce podczas występu sportowego. Szacunku dokonuje się w odniesieniu do stałości (np.: Łatwo się rozkojarzam i tracę koncentrację), kontroli (np.: Martwię się, że wystąpię słabo podczas zawodów) oraz pewności (np.: Mam potrzebne umiejętności, które umożliwią mi odniesienie sukcesu, także pod wpływem presji).
A więcej o samym koncepcie odporności psychicznej możesz przeczytać tutaj:
Narzędzia kwestionariuszowe wyjdają się być jednak niewystarczające w kontekście całościowego zrozumienia trudności, z którymi mierzy się zawodnik. Wielu praktyków stosuje kwestionariusze jako dodatkowe źródło wiedzy, dzięki któremu są w stanie porównać efekty przed i po interewncji.
Często główną formą identyfikacji obszarów wymagających wsparcia, są obserwacje behawioralne. Stanowią one zindywidualizowaną analizę zależności między procesami poznawczymi a występem sportowym. Aby możliwe było wyciągnięcie prawidłowych wniosków, obserwacji powinno dokonywać się zarówno podczas treningu, jak i zawodów. Istotne jest także, aby zminimalizować ryzyko reakcji reaktywnej, w tym przypadku wzmożenia lub zaniechania danego zachowania przez zawodnika ze względu na bycie obserwowanym. Równie ważne jest utrzymanie neutralnego nastawienia przez osobę obserwującą. Oczekiwania, przypuszczenia nie powinny wpływać na wynik obserwacji. Obserwacji należy dokonywać przed, w trakcie oraz po zakończeniu danego zachowania, które związane jest z porażką i sukcesem.
Istotną praktyką jest zestawienie wniosków z przemyśleniami zawodników. Subiektywny wkład sportowca stanowi cenną perspektywę oraz umożliwia dokonanie trafniejszej analizy, dlatego też zawodnicy często są proszeni o prowadzenie dziennika. Dziennik uzupełniany regularnie minimalizuje ryzyko dokonywania poznawczych przekształceń przez zawodnika wywołanych dokonywaniem retrospekcji wydarzeń oraz umożliwia pracę nad samoświadomością i obserwacją błędów poznawczych. Aby ułatwić prowadzenie takiej formy samoobserwacji, sportowcy proszeni są o dokonanie łatwych, ustrukturyzowanych zadań, polegających na ocenie intensywności oraz częstości z jaką pojawia się dana myśl czy zachowanie oraz opis okoliczności, w których miały one miejsce. Takie notatki można następnie porównać z obserwacjami specjalisty i wyciągnąć wspólne wnioski odnośnie obszarów wymagających pracy.
Model ABC
Ciekawą metodą systematyzacji wniosków z kwestionariuszy i obserwacji, jest funkcjonalna analiza oparta o model ABC, który opiera się na operacyjnie zdefiniowanym procesie myślowym, bazującym na doświadczeniu zawodnika i wynikających z niego konsekwencji.
„A” w modelu ABC oznacza antecedents (przeszłe doświadczenia) – np.: opuszczenie treningu ,
„C” consequences (konsekwencje), np.: spadek motywacji, wysiłku wkładanego w trening.
Taka klarowna identyfikacja umożliwia zobrazowanie irracjonalnej ścieżki myślowej zawodnikowi, dzięki czemu będzie on w stanie łatwiej zauważać popełniane błędy poznawcze i wprowadzać adekwatne strategie ich zmiany.
Są to tylko nieliczne z metod i narzędzi, które umożliwiają lepsze zrozumienie trudności na tle poznawczym, doświadczanych przez zawodnika. Zróżnicowanie funkcji, stylów, czynników indywidualnych oraz środowiskowych jest tak duże, iż opracowanie jednej, uniwersalnej techniki, która zapewniłaby zadowalające rezultaty u każdego zawodnika, wydaje się być niemożliwe. Ważne jest więc, aby do każdego przypadku podchodzić indywidualnie, nie zamykając się w schematach i własnych oczekiwaniach.
Chciałbyś/chciałabyś rozpocząć współpracę? O coś zapytać? A może o czymś opowiedzieć lub podzielić się swoją opinią, przemyśleniami? Chętnie Cię wysłucham! Pamiętaj, złe pytanie to te, które nie zostało zadane.
Donohue, B., Dickens, Y. L., & Del Vecchio, P. D. (2011). Cognitive assessment in behavioral sport psychology. In Behavioral Sport Psychology (pp. 79-95). Springer, New York, NY.
