Dążenie do doskonałości, osiąganie najlepszych wyników, przekraczanie granic własnej wytrzymałości, aby wystąpić idealnie, aby godziny treningu i wyrzeczeń miały swoje odzwierciedlenie podczas zawodów. Osiągnięcie perfekcji.
Niewątpliwie, kariera sportowa motywowana jest wymagającymi celami i konsekwentną ich realizacją, przez co bycie perfekcjonistą w tym kontekście wydaje się być cechą wysoce pożądaną. W potocznym rozumieniu, perfekcjonizm jest bowiem niczym innym, jak pewną dokładnością, rygorem, swoistą dyscypliną i sumiennością. I owszem, są to aspekty, którymi wyróżniają się perfekcjoniści w swoim działaniu. Należy jednak pamiętać, że perfekcjonizm ma także drugą, nieco ciemniejszą stronę, przez którą bycie perfekcjonistą w sporcie może stać się zadaniem ciężkim do podołania.
Jak sportowi perfekcjoniści postrzegają swoje osiągnięcia?
Johnny Wilkinson, brytyjski rugbista, w 2003 roku podczas Rugby World Cup, zasłynął z najwyższej liczby zdobytych punktów, a także odpowiadał za zwycięskiego dropgola dla swojej drużyny. Uznaje się, że te niezwykłe osiągnięcia mają swoje podłoże między innymi w silnym perfekcjonizmie, który charakteryzuje podejście Walkera do treningów i ćwiczeń. Walker w jednym z wywiadów zdradził jednak, że mimo iż dążenie do doskonałości niewątpliwie przyczyniło się do rozwoju jego kariery, to również negatywnie wpłynęło na jego dobrostan psychiczny. Przede wszystkim podkreśla ciągłą obecność wysokiego poziomu stresu oraz brak umiejętności relaksacji. Wspominając Rugby World Cup, opowiada o lęku przed porażką, silnym poczuciu winy związanym z najmniejszymi odstępstwami od reżimu treningowego, a także z potrzebą kontroli aspektów, które kontroli nie podlegają (np. wyniki innych zawodników). Sposobem na poradzenie sobie z tymi emocjami, było jeszcze intensywniejsze, obsesyjne angażowanie się w treningi, co ostatecznie skutkowało przetrenowaniem i licznymi kontuzjami.
Innym przykładem sportowca o podobnych doświadczeniach, jest Victoria Pendleton, reprezentantka kolarstwa torowego, mistrzyni olimpijska z Pekinu. Odnosząc się do swojego sukcesu z 2008 roku, kiedy to zdobyła dwukrotne mistrzostwo świata oraz przywiozła złoto olimpijskie, opowiada o braku satysfakcji ze swoich osiągnięć, a także o presji i oczekiwaniach, które nakłada na siebie, uznając, że nie jest nawet blisko tego, jak dobra powinna być. Mimo tak imponujących osiągnięć, Pendleton nie czuje dumy z własnego sukcesu, ponieważ jej wykonanie odbiega od wygórowanych i niemożliwych do realizacji standardów, które sobie wyznaczyła.
Czym jest perfekcjonizm i czy koniecznie wiąże się z negatywnymi konsekwencjami?
Niewątpliwie rodzi się więc pytanie, jak powinniśmy rozumieć perfekcjonizm i czy sportowi perfekcjoniści muszą płacić wysoką cenę za swoją ambicję.
Oczywiście nie istnieje jednoznaczna odpowiedź na te pytania. Jest bowiem wiele zmiennych, które będą determinowały funkcjonowanie danego sportowca i perfekcjonizm jest z pewnością jedną z tych cech. Samo znaczenie pojęcia perfekcjonizm również przybierało wiele form na przestrzeni lat badań. Współcześnie przyjmuje się wielowymiarową definicję, według której perfekcjonizm jest psychologicznym zaangażowaniem wobec niezmiernie wysokich standardów, które odzwierciedlają ekstremalny sposób myślenia, gdzie znaczenie sukcesu staje się zniekształcone przez irracjonalne przekonania i dysfunkcyjne postawy. Jest to pewna tendencja do angażowania się w nadmiernie krytyczną ocenę własnych dokonań podczas realizacji wymagających, często niemożliwych celów. Perfekcjoniści odznaczają się małym zakresem błędu, brakiem elastyczności względem wykonywanych zadań, a także selektywną uwagą dotyczącą dokonań, przy czym skupienie to oscyluje wokół błędów i niedociągnięć, a akceptacja własnej osoby zachodzi przez pryzmat sukcesów i wyników.
Dymensjonalne ujęcie perfekcjonizmu
Tak zarysowana definicja perfekcjonizmu ma silnie pejoratywny wydźwięk. Warto więc przedstawić dymensjonalne ujęcie, które pełniej ukazuje zróżnicowane oblicze tego konstruktu.
W tym celu posłużymy się modelem 2×2 autorstwa Gaudreau’a i Thompsona, według których perfekcjonizm składa się z dwóch ogólnych dymensji:
perfekcjonistycznych dążeń (perfectionistic striving, personal standards perfectionism – PSP),
Pierwsza skrajność będzie skupiała się na określaniu wysokich osobistych standardów, a także na dążeniach zorientowanych na sobie. Drugi obszar natomiast będzie odnosił się do negatywnych ocen społecznych oraz krytycyzmu wobec samego siebie, który przejawia się nadmierną obawą przed pomyłką oraz wątpliwościami względem wykonania.
Jest to ujęcie dyspozycyjne, według autorów oba te obszary współwystępują u każdej osoby, jednak żeby lepiej zrozumieć złożoność perfekcjonizmu, wyróżnili oni cztery podtypy:
wyłączne dążenia: niskie obawy i wysokie dążenia,
typ mieszany: wysokie dążenia i obawy,
wyłączne obawy: wysokie obawy i niskie dążenia,
brak perfekcjonizmu: niskie dążenia i obawy.
Perfekcjonizm jako kij o dwóch końcach
W tym ujęciu więc, perfekcjonizm jest metaforycznie porównywany do kija o dwóch końcach, niesie on bowiem za sobą zarówno korzyści wynikające z perfekcjonistycznych dążeń, jak i pewne ryzyko związane z przejawami krytycznych obaw względem wykonania sportowego i ustanowionych celów.
I tak też badania pokazały, że z perfekcjonistycznymi dążeniami (wysokie dążenia, niskie obawy) pozytywnie skorelowane są takie aspekty jak wysokie poczucie kontroli, postrzegany progres i pozytywny afekt. Osoby charakteryzujące się perfekcjonistycznymi dążeniami mają racjonalne podejście do wyznaczanych standardów, a ich motywacja odnosi się do doskonalenia własnych umiejętności. Są oni w stanie uczyć się na błędach, a porażki nie rezonują negatywnie na ich samoocenie. Ponadto postrzegają trenerów i kolegów z drużyny jako źródło wiedzy i wsparcia, dzięki którym zachowują wysoki poziom motywacji.
Wszystkie te aspekty są charakterystyczne dla perfekcjonistów, którzy odznaczają się niskim poziomem krytycyzmu i bez wątpienia są to cechy adaptacyjne. Sytuacja wygląda jednak zupełnie inaczej dla osób, które mają tendencję do skupiania się na własnych błędach i niedociągnięciach.
Perfekcjonizm związany z wysokimi obawami w sporcie
Funkcjonowanie jako perfekcjonista odznaczający się wysokimi obawami w sporcie, niesie za sobą pewne konsekwencje.
Badania przede wszystkim kładą wysoki nacisk na pozytywną korelację między tym rodzajem perfekcjonizmu a lękiem (zwłaszcza podczas zawodów), złością i wypaleniem zawodowym. Ta ostatnia zależność wydaje się być szczególnie niepokojąca.
Ze względu na wysoką samokrytykę, realizacja własnych standardów często jest procesem niemożliwym do wykonania. Brak gratyfikacji i zadowolenia ze swojej pracy, często prowadzi do spadku motywacji i zaangażowania, co ostatecznie skutkuje wytworzeniem postawy awersyjnej względem sportu i ogólnym zniechęceniem. Jest to standardowy schemat prowadzący do wypalenia zawodowego, natomiast co jest wyjątkowe w przypadku tych osób, to fakt, iż mimo silnie negatywnych emocji, nie pojawia się rezygnacja z kariery sportowej. Jest to spowodowane utożsamianiem własnej wartości z osiągnięciami. Zaprzestanie po tak zaawansowanej inwestycji zasobów, jest postrzegane jako odniesienie porażki, która stanowi zbyt duże zagrożenie dla dobrostanu psychicznego. Powstaje więc zamknięte koło, które jest swoistą pułapką, prowadzącą w nieunikniony sposób do wyczerpania na tle psychicznym i fizycznym.
Również destrukcyjny w swojej zawiłości okazuje się być proces motywacyjny u tego typu perfekcjonistów. Do działania nakłania ich bowiem kombinacja nadziei względem realizacji nadmiernie wysokich standardów oraz ciągła obawa przed konsekwencjami poniesienia porażki. Pojawia się więc niestandardowe zestawienie chęci demonstracji własnych umiejętności oraz równie silne pragnienie uniknięcia błędów, co bez wątpienia może skutkować wysokim lękiem przedstartowym, niskimi osiągnięciami i spadkiem motywacji.
Jak radzić sobie z konsekwencjami perfekcjonizmu związanego z wysokimi obawami?
Co w takiej sytuacji powinni zrobić sportowcy, którzy bardzo chcą i bardzo się obawiają?
Jedną ze skuteczniejszych metod jest zwiększenie świadomości względem poznawczych elementów składowych perfekcjonizmu. Możliwość aktywnej identyfikacji nieadaptacyjnych aspektów postępowania i myślenia może skutkować wzmocnieniem adekwatności wyznaczanych celów, a także zmniejszeniem poziomu samokrytyki.
Równie istotna jest praca nad strategiami radzenia sobie ze stresem i przeciwnościami. Szczególny nacisk kładzie się na zadaniowe sposoby, dzięki którym następuje identyfikacja źródła problemu, poddanie go analizie i zaproponowanie jego rozwiązania.
Reasumując, sportowi perfekcjoniści spotykają na swojej drodze wiele specyficznych wyzwań, które mogą skutkować licznymi problemami zarówno na tle psychicznym, jak i fizycznym. Perfekcjonizm niesie za sobą pewne ryzyko związane z wysokim poziomem samokrytyki i irracjonalnymi oczekiwaniami względem własnych osiągnięć. Oczywiście, istnieje także adaptacyjna forma tej dymensji, która niewątpliwie może stanowić solidne źródło motywacji. Warto jednak pamiętać, iż każdy rodzaj skrajności stanowi pewne zagrożenie, a perfekcjonizm nie będzie wyjątkiem od tej reguły.
Chciałbyś/chciałabyś rozpocząć współpracę? O coś zapytać? A może o czymś opowiedzieć lub podzielić się swoją opinią, przemyśleniami? Chętnie Cię wysłucham! Pamiętaj, złe pytanie to te, które nie zostało zadane.
Źródła: 1. Crocker, P. R., Gaudreau, P., Mosewich, A. D., & Kljajic, K. (2014). Perfectionism and the stress process in intercollegiate athletes: Examining the 2× 2 model of perfectionism in sport competition. International Journal of Sport Psychology, 45(4), 61-84. 2. Hall, H. K., Hill, A. P., & Appleton, P. R. (2012). Perfectionism: A foundation for sporting excellence or an uneasy pathway toward purgatory?. 3. Stoeber, J. (2014). Perfectionism in sport and dance: A double-edged sword. International Journal of Sport Psychology, 45(4), 385-394. DOI: 10.7352/IJSP 2014.45.385
