Kiedy niemożliwe staje się możliwe – o predyspozycjach osobowościowych w sportach wysokiego ryzyka
16 stycznia 2021 roku wszystkie oczy były zwrócone w kierunku K2 (8611 m npm), drugiego co do wysokości szczytu na Ziemi. Wtedy to bowiem dziesięciu himalaistów z Nepalu stało się pierwszymi ludźmi, którym udało się zdobyć ten szczyt zimą. To niezwykłe dokonanie, bez wątpienia budzi podziw i szacunek, jednak niebezpieczeństwo związane z samą wyprawą sprawia, że wielu z nas zastanawia się, kim są osoby, które są w stanie zaryzykować tak wiele dla góry, co ich motywuje, co sprawia, że kontynuują swój romans z zagrożeniem, mimo wszelkich zdroworozsądkowych przeciwwskazań.
Od pasji takiej jak wspinaczka nie ma ucieczki, nawet mimo tego, że może to być droga ku śmierci. – Jennifer Jordan.
Pakując się, zadajesz sobie pytanie, co cię tak nieodparcie ciągnie coraz wyżej, i nagle pojmujesz, że jesteś zniewolona, że to jest jak narkotyk. – Elisabeth Revol.
Góry upajają. Człowiek uzależniony od nich jest nie do wyleczenia. Można pokonać alkoholizm, narkomanię, słabość do leków. Fascynacji górami nie można. – Edmund Hillary.
Pasja, uzależnienie, fascynacja. Dla wielu, wspinaczka, to coś więcej niż sport – to styl życia. Podobne wypowiedzi znajdziemy u innych przedstawicieli sportów ekstremalnych, takich jak wingsuiting, paralotniarstwo, wakeboard i wiele innych. Pojawia się więc pytanie, czy istnieją predyspozycje osobowościowe, pewne cechy, które będą charakteryzowały osoby uprawiające sporty wysokiego ryzyka?
Czym są sporty ekstremalne?
Początkowo, warto sprecyzować, co kryje się pod pojęciem sportów ekstremalnych. Breivik (Breivik, G. 1995) opisuje te aktywności jako dyscypliny, dla których wspólne jest ryzyko utraty zdrowia lub życia, występuje intensywny wysiłek fizyczny, jak też przygodowy charakter podejmowanych działań, a uczestnictwo w nich wiąże się z pokonywaniem skrajnych trudności zewnętrznych oraz ograniczeń psychicznych.
Badania psychologiczne sportowców dyscyplin wysokiego ryzyka
Prowadzone badania w psychologii, które skupiały się na osobach podejmujących ten rodzaj aktywności, obrały dwa kierunki. Pierwszy odnosi się do analizy cech osobowości i ich porównaniu z cechami osób, które uprawiają inne dyscypliny sportu. Jest to podejście psychologiczne, które opiera się najczęściej na badaniach ilościowych.
Drugi kierunek skupia się na opisie aspektów osobowości, które mogą świadczyć o pewnych nieprawidłowościach, zaburzeniach. Jest to podejście psychopatologiczne, bazujące głównie na analizie jakościowej.
W podejściu psychologicznym, można wyróżnić trzy ogólne tendencje badań, które opierają się na teorii cech, teorii poszukiwania doznań oraz aspektach temperamentalnych osobowości.
I tak też dzięki licznym analizom skupiającym się na cechach osobowości, które charakteryzują osoby podejmujące się sportów wysokiego ryzyka, wiemy, że istnieje kilka istotnych i wyróżniających ich aspektów. Między innymi zauważono, że osoby te charakteryzują się silnym nonkonformizmem, rozumianym jako skłonność do kwestionowania obowiązujących zasad i do wychodzenia poza ograniczenia społeczne. Są to osoby niezależne, pewne siebie i samowystarczalne, co często wiąże się z dużym zdystansowaniem w kontaktach. Cecha, która okazała się być szczególnie istotna z perspektywy statystycznej, określa wysoki poziom aspiracji, czyli potrzebę osiągnięć i realizacji własnych ambicji. Alpiniści odznaczają się także niskim poziomem lęku rozumianym jako cecha charakteru. Ponadto, występuje u nich stosunkowo mała podatność na karę, a także wysokie zapotrzebowanie na nagrodę, co może tłumaczyć tendencję do powrotu do wspinaczki, mimo związanych z nią przykrych doświadczeń (Sołtysik, M., Flakus, M., & Pudlo, R. 2019).
Ciekawy i niejednoznaczny rezultat przyniosły badania tak zwanej Wielkiej Piątki, która uwzględnia takie cechy jak:
neurotyczność/stałość emocjonalną,
ekstrawersję/introwersję,
sumienność/nieukierunkowanie,
ugodowość/antagonizm,
otwartość na doświadczania.
Ambiwalencja wyników dotyczyła w szczególności dymensji ekstrawersja/introwersja. Związana z ekstrawersją pozytywna afektywność może minimalizować skłonność do podejmowania zachowań ryzykownych, jednocześnie potrzeba wysokiego poziomu stymulacji skutkuje przeciwnym rezultatem. Podobnie sytuacja wygląda z neurotycznością. Część badań wskazuje na powiązanie wysokiego poziomu neurotyczności z tendencją do podejmowania zachowań ryzykownych, co może stanowić sposób na odreagowanie silnego napięcia, charakterystycznego dla tej cechy. Sumienność, jako jedyna cecha z Wielkiej Piątki, okazała się mieć jednorodny charakter we wszystkich badaniach – jej niski poziom predysponuje do unikania zachowań ryzykownych (Sołtysik, M., Flakus, M., & Pudlo, R. 2019).
Teoria poszukiwania doznań w kontekście sportów wysokiego ryzyka
Osadzenie badań w teorii poszukiwania doznań w kontekście sportów ekstremalnych, wydaje się być intuicyjnie adekwatnym kierunkiem. Poszukiwanie doznań jest bowiem pewną potrzebą zróżnicowanych, złożonych i intensywnych doświadczeń, która ma swój przejaw w zachowaniach, zmierzających do zapewnienie wysokiej stymulacji.
Możemy wyróżnić cztery aspekty, których zróżnicowany poziom będzie świadczył o obecności lub braku tej tendencji.
Pierwszy określa poszukiwanie przygód i grozy, co oznacza skłonność do angażowania się w stymulujące aktywności.
Następnie jest poszukiwanie przeżyć, czyli preferowanie zróżnicowania, nowości.
Kolejny aspekt to tak zwane rozhamowanie, które przejawia się uczestnictwem w aktywnościach społecznie niepożądanych i ryzykownych.
Ostatni aspekt opisuje podatność na nudę, czyli tolerancję względem powtarzającej się, monotonnej stymulacji.
Poszukiwanie doznań można badać w sposób ogólny, który uwzględnia wszystkie cztery aspekty, oraz szczegółowy, określając poszczególny ich poziom. Metaanaliza dotychczas przeprowadzonych testów w sposób jednoznaczny wskazuje na wyższy poziom ogólny poszukiwania doznań u sportowców dyscyplin ekstremalnych w porównaniu z innymi dyscyplinami, a także z grupą kontrolną w postaci osób, które sportu nie uprawiają (Sołtysik, M., Flakus, M., & Pudlo, R. 2019).
W kwestii badań szczegółowych, odnotowano wyższy poziom poszukiwania grozy i przygód oraz poszukiwania przeżyć u sportowców podejmujących ryzyko. Cechują się oni także niższym poziomem rozhamowania. Aspekt podatności na nudę okazał się niejednorodny, co znaczy, że na podstawie badań, nie jest możliwe określenie wyraźnej tendencji, która byłaby obecna w tej populacji (Sołtysik, M., Flakus, M., & Pudlo, R. 2019).
Temperament u sportowców dyscyplin wysokiego ryzyka
Temperament według Strelau (Strelau, J. 1985) stanowi zestawienie względnie stałych cech osobowości, występujących u człowieka od wczesnego dzieciństwa i mających swoje odpowiedniki w świecie zwierząt. Podlega on powolnym zmianom spowodowanym procesem dojrzewania oraz indywidualnie specyficznym oddziaływaniem między genotypem (czyli zbiorem wszystkich genów i sekwencji DNA, które określają cechy fizyczne) a środowiskiem. Przejawia się on w dwóch aspektach:
energetycznym, na który składają się takie obszary jak reaktywność emocjonalna, aktywność, wrażliwość sensoryczna oraz wytrzymałość,
czasowym, definiowanym przez żwawość i perseweratywność.
Wśród osób uprawiających sporty ekstremalne, w tym wspinaczy wysokogórskich, duże znaczenie okazała się mieć reaktywność emocjonalna, która rozumiana jest jako intensywność reakcji na pewne bodźce. Jest to dymensja wrażliwość – odporność emocjonalna. Jej niski poziom będzie predysponował do angażowania się w zachowania ryzykowne i poszukiwania stymulacji (Sołtysik, M., Flakus, M., & Pudlo, R. 2019).
Drugim istotnym aspektem jest aktywność, która kieruje zachowaniem w taki sposób, aby dostarczyć jednostce optymalny poziom stymulacji. Oczywiście osoby preferujące sporty ekstremalne, odznaczają się wysokim poziomem tej cechy (Sołtysik, M., Flakus, M., & Pudlo, R. 2019).
Sport wysokiego ryzyka w ujęciu psychopatologicznym
W kwestii psychopatologicznego nurtu badań w odniesieniu do osób uprawiających sporty wysokiego ryzyka, jednym z ciekawszych projektów okazały się badania Zdzisława Ryna (za: Sołtysik, M., Flakus, M., & Pudlo, R. 2019), który na podstawie 16-czynnikowego Kwestionariusza Osobowości Cattella oraz wywiadów psychiatrycznych z alpinistami, określił dwa dominujące profile osobowości:
schizoidalno-psychasteniczny,
asteniczno-neurotyczny.
Pierwszy z nich charakteryzuje osoby wycofane w kontaktach z innymi, które nie dążą do utrzymania relacji, są tajemnicze, ekscentryczne i niekonwencjonalne, odznaczają się wysoką wrażliwością emocjonalną, trudnością w utrzymaniu dyscypliny, nonkonformizmem. Są to osoby dysforyczne (stan charakteryzujący się uczuciem niepokoju, niezadowolenia, złego samopoczucia), które mają trudność w zakresie ekspresji emocji.
Drugi typ charakteryzuje osoby ambiwalentne w relacjach interpersonalnych; z jednej strony będą one unikać kontaktu, przy jednoczesnym zachowaniu jego silnej potrzeby. Wynikać to może z charakterystycznego dla nich wysokiego lęku przed zranieniem oraz wrażliwości emocjonalnej i nieśmiałości. Ponadto można zaobserwować u nich objawy nerwicowe – neurasteniczne, które przejawiają się występowaniem fobii, epizodów depresyjnych i objawów psychosomatycznych. Są one szczególnie silne w sytuacji, w której osoby te są wystawione na ocenę.
George Mallory zapytany o powód, dla którego chce zdobyć Mount Everest, po chwili namysłu odpowiedział: „Because it’s there.” („Ponieważ tam jest”). Czasami ciężko przedstawić motywację, która kryje się za tak wysokim ryzykiem. Dla większości i tak okaże się ona niezrozumiała, niewystarczająca. Powodów może być wiele, cele mogą oscylować wokół samego wyniku, bądź drogi, dążenia, które prowadzą do doskonalenia samego siebie i odkrywania własnych granic. Bez względu na ukrytą za tym działaniem motywację, ciągły rozwój sportów ekstremalnych, a także nieprawdopodobne osiągnięcia w tym zakresie, stanowią niezwykłą inspirację, która skłania do refleksji, że może jednak nie ma rzeczy niemożliwych.
Chciałbyś/chciałabyś rozpocząć współpracę? O coś zapytać? A może o czymś opowiedzieć lub podzielić się swoją opinią, przemyśleniami? Chętnie Cię wysłucham! Pamiętaj, złe pytanie to te, które nie zostało zadane.
Źródła: 1. Breivik, G. (1995). Personality, sensation seeking and arousal in high risk sports. Oslo: The Norwegian University of Sport and Physical Education. 2. Jordan, J. (2016).Okrutny szczyt. Kobiety na K2. Wydawnictwo Dolnośląskie. 3. Revol, E. (2019). Przeżyć. Moja tragedia na Nanga Parbat. Wydawnictwo Agora. 4. Sołtysik, M., Flakus, M., & Pudlo, R. (2019). Charakterystyka osobowości wspinaczy wysokogórskich – przegląd literatury. 5. Strelau, J. (1985). Temperament-osobowość-działanie. Państwowe Wydawn. Naukowe.
