Presja w sporcie – skąd się bierze i jak sobie z nią radzić
Presja ma różne oblicza, a Formuła 1 jest sportem, w którym przyjmuje ona niespotykane wersje i kombinacje, o czym można się przekonać włączając „Formuła 1: Drive to survive„. Jest to serial dokumentalny, który przybliża rzeczywistość zmagań i wyzwań, z którymi mierzy się nie tylko sam zawodnik, ale także jego zespół i osoby zarządzające. I jak każdy sport, ten też ma swoją specyfikę i zjawiska, które są tożsame tylko dla tej konkretnej dyscypliny.
Presja w sporcie
Presja jest dość popularnym określeniem, często używanym w języku potocznym, dlatego też jej znaczenie ulegało wielu deformacjom, zazwyczaj zależnym od stosowanego kontekstu. Warto więc doprecyzować, czym presja w sporcie właściwie jest. W najprostszym określeniu, presją będziemy nazywać każdy czynnik, który powoduje zwiększenie poziomu lęku u zawodnika, czemu mogą sprzyjać:
obawa przed poniesieniem porażki,
wysokie oczekiwania otoczenia,
brak odczuwanego wsparcia,
nieadaptacyjny perfekcjonizm,
rywalizacja,
obecność publiczności.
Presja może wpływać dwojako na efektywność występu sportowego. Co ciekawe, efekty są raczej skrajne. Będziemy bowiem mówić o dławieniu(ang. chocking) oraz zwiększonej wydajności (ang. clutchperformance).
Zjawisko zwiększonej wydajność
I tak też zwiększona wydajność będzie w wielu aspektach podobna do stanu flow. Jej efekt sprowadza się do osiągnięcia ponadprzeciętnych wyników sportowych przy zachowaniu świadomości obecności wysokiego poziomu presji.
Istotnymi aspektami clutch performence, różnicującymi go od stanu flow, są większa celowość działania i włożony w nie wysiłek, a także zintensyfikowany poziom koncentracji i świadomości. Dlatego też w literaturze możemy spotkać się z określeniami różnicującymi te stany – flow opisuje się jako letting it happen, podczas gdy zwiększoną wydajność w obliczu presji – making it happen.
Czym jest dławienie?
Dławienie natomiast związane jest z niskim poziomem wykonania, pomimo posiadania umiejętności, pozwalających na osiąganie lepszych wyników, co miało miejsce w przeszłym doświadczeniu. Istotna jest także intencja i chęć uzyskania jak najwyższych osiągnięć. Możemy więc wskazać dwie kluczowe cechy, które pozwolą nam zdefiniować zjawisko dławienia:
motywacja do uzyskania wysokich wyników,
posiadanie umiejętności, które to umożliwiają.
Dławienie jest więc niewatpliwie bardziej problematycznym zjawiskiem i to właśnie ten obszar stanowi przedmiot licznych badań, w których adresowana jest między innymi skuteczność różnych interwencji. I tak też Gröpel i Mesagno (2019) postanowili przyjrzeć się dokładniej samemu zjawisku dławienia oraz sprawdzić, które ze stosowanych technik faktycznie minimalizują jego konsekwencje.
Przyczyny dławienia
Punktem wyjścia analizy był podział przyczyn wystąpienia dławienia. Tym samym wyszczególniono dwa modele.
Pierwszy związany jest z dystrakcją (ang. distraction-based chocking model) i polega na zmianie pola uwagi i skupieniu się na nieistotnych dla wykonania zadania wskazówkach, co wynika z podwyższonego poziomu lęku. W przypadku orientacji na dystraktory wewnętrzne, będziemy mówić raczej o zmniejszonej zasobności uwagi, co powoduje, że aspekty, które mogą być istotne dla wykonania, są niezauważane. Przy skupieniu na dystraktorach zewnętrznych, nasza uwaga będzie łatwo zmieniała swoją orientację, co prowadzi do zmniejszenia poziomu koncentracji.
Drugi model, który wyjaśnia przyczyny wystąpienia dławienia, odnosi się natomiast do skupienia na własnej osobie (ang. self-focus chocking model), co w sporcie będzie przekładało się na zanik automatyzmów w kontekście wykonywanego zadania. W wyniku podwyższonego poziomu lęku, zawodnik koncentruje się na poszczególnych elementach działania, co prowadzi do zmniejszonej płynności w wykonaniu.
Interwencje oparte o model dystrakcji
W związku z wyszczególnieniem powyższych kategorii, dokonano także analogicznego podziału skutecznych interwencji.
Przy modelu związanym z dystrakcją, analizowano przede wszystkim rutynę przedstartową, czyli sekwencję czynności, zachowań, które wykonywane są w określony sposób, w powtarzającej się kolejności, z uwzględnieniem emocjonalnych, poznawczych i behawioralnych komponentów. I tak też rutynę przedstartową zazwyczaj stanowią proste czynności, takie jak głębokie oddechy, odliczanie, czy przywoływanie kluczowych, motywacyjnych zwrotów.
Jakie korzyści płyną z rutyny przedstartowej? Między innymi należą do nich poprawa koncentracji i wykonania. Zauważono także, że pozytywnie koreluje ona z wysokim poziomem motywacji, a także sprzyja osiągnięciu optymalnego pobudzenia. Szczególnie korzystne rezultaty przyniosło zestawienie rutyny przedstartowej z wizualizacją.
Interwencje w modelu skupienia na własnej osobie
Interwencji odnoszących się do modelu skupienia na własnej osobie okazało się być nieco więcej. Jedną z prób minimalizacji efektów dławienia było zaadresowanie potencjału jego wystąpienia już na etapie nauki nowych elementów. Próbowano więc nauczać poprzez przykłady i analogie, czyli w sposób niejawny, tak aby w momencie oddziaływania presji, zawodnik nie był w stanie przywołać poszczególnych elementów zadania. Dążono więc do ogarniczenia wiedzy jawnej odnoszącej się do składowych wykonania, dzięki czemu prawdopodobieństwo zaniku automatyzmu miało być mniejsze.
Kolejną analizowaną interwencją była technika quiet eye, polegająca na skupieniu wzroku na istotnym dla powodzenia występu elemencie przed wykonaniem ruchu. Teoria stojąca za tą praktyką nie jest jeszcze w pełni poznana. Uważa się jednak, że skupiając się na istotnym dla wykonania aspekcie, nasz mózg jest w stanie przetworzyć podświadomie więcej ważnych wskazówek, ograniczając także dopływ nieistotnych informacji, minimalizując tym samym poziom skupienia na elementach samego działania.
Następną interwencją była technika podwójnego zadania, która miała na celu kierowanie uwagi sportowców w kierunku podwójnego zadania, a nie na jego wykonywaniu krok po kroku, dzięki czemu działanie okazywało się być płynniejsze.
I ostatnia z badanych metod polega na ściskaniu lewą ręką piłeczki antystresowej zaraz przed występem sportowym. Ma to mianowicie na celu aktywowanie procesów wzrokowo-przestrzennych prawej półkuli, niezbędnych do wykonywania czynności motorycznych i stłumienie procesów analitycznych lewej półkuli, co ostatecznie skutkuje mniejszą możliwością przywoływania poszczególnych elementów wykonania. Badania wykazały skuteczność tej techniki wśród praworęcznych zawodników.
Strategie aklimatyzacyjne
Oprócz przedstawionych modeli przyczyn dławienia, wyróżniono dodatkową kategorię interwencji – strategie aklimatyzacyjne. Idea związana z tym obszarem sprowadza się do trenowania doświadczenia bycia pod presją. Najczęściej są to techniki, które mają na celu wywołać łagodne poczucie lęku, czy dyskomfortu. Zazwyczaj taki trening polega na poddawaniu ocenie wykonania, czy nagrywaniu podejmowanych działań. Mimo że interwencje aklimatyzacyjne oddziałują raczej na doświadczenie presji, niż na jej efekt, to badania wskazały, że systematycznie powtarzany trening minimalizuje występowanie zjawiska dławienia.
Wszystkie z przywołanych strategii pozytywnie korelują ze zmniejszonym poziomem konsekwencji oddziaływania dławienia i umożliwiają występ sportowy na oczekiwanym poziomie, mimo odczuwanej presji. Warto jednak podkreślić, że każda z technik wymaga treningu, odpowiedniego przygotowania i systematycznej pracy, aby wspomniane efekty były odczuwalne. Jeśli więc chcesz, aby poziom Twojego występu sportowego odpowiadał wielu godzinom przygotowań, skorzystaj ze wsparcia specjalisty i pozwól sobie na performance w najwyższej jakości.
Chciałbyś/chciałabyś rozpocząć współpracę? O coś zapytać? A może o czymś opowiedzieć lub podzielić się swoją opinią, przemyśleniami? Chętnie Cię wysłucham! Pamiętaj, złe pytanie to te, które nie zostało zadane.
Gröpel, P., & Mesagno, C. (2019). Choking interventions in sports: A systematic review. International Review of sport and exercise psychology, 12(1), 176-201.
Matthew J. Schweickle, Christian Swann, Patricia C. Jackman & Stewart A. Vella (2021) Clutch performance in sport and exercise: a systematic review, International Review of Sport and Exercise Psychology, 14:1, 102-129.
