Poza wyzwaniami ciała – psychologiczne aspekty doświadczenia kontuzji w sporcie
Rozpoczynając swoją sportową karierę niewielu zawodników rozważa ryzyko wystąpienia kontuzji w procesie, mimo że jest to jak najbardziej realne zagrożenie. Co więcej, powszechnie obowiązujący stereotyp sportowca, który propaguje kontunuowanie występu sportowego za wszelką cenę, mimo doznanego urazu, zdecydowanie nie sprzyja uwzględnieniu mozliwości wystąpienia kontuzji w profesjonalnej rywalizacji. W rzeczywistości jednak, kontuzja jest jego nieodłącznym elementem i to jakie działanie prewencyjne zostanie podjęte, może okazać się kluczowe nie tylko dla fizycznego zdrowia zawodnika, lecz także dla jego psychicznego dobrostanu.
O jakich stereotypach właściwie mowa?
Popularna między innymi stała się mantra no pain, no gain, co sprowadza się do twierdzenia, że bez bólu nie ma zwycięstwa. Takie przekonanie może skutkować ignorowaniem ważnych wskazówek ciała, bowiem każda skrajność ma swoje konsekwencje, tak jest i w tym przypadku. Sport wymaga wypracowania świadomości, które wskazówki bólowe są naturalnym elementem procesu treningowego, a które stanowią informację, że dzieje się coś niepokojącego.
Równie często możemy obserwować zawodników, którzy po doznanym urazie kontynuują grę, wspomagając się różnymi środkami przeciwbólowymi, aby dotrwać do końca wystąpienia, nie zważając na długoterminowe konsekwencje takiego działania i na sportową publikę młodych zawodników, która obserwując takie zachowanie powiela je później w praktyce.
Nie można nie wspomnieć tutaj także o powszechnej krytyce, w przypadku, gdy zawodnik postanawia nie kontynuuować występu z powodu urazu. Takie zachowanie spotyka się często z komentarzami o mentalnej słabości, o braku wystarczającej motywacji i ducha zwycięstwa. Obawa przed społeczną krytyką często prowadzi do kontynuuowania mimo bólu i mimo zaleceniom lekarzy.
Konsekwencje doświadczenia kontuzji
W wielu przypadkach kontuzja jest efektem oddziaływania różnych czynników, zaczynając od zbyt dużej intensywności treningów, poprzez niewłaściwą rozgrzewkę, nieprzestrzeganie obowiązujących przepisów, kończąc na kondycji psychofizycznej, uwzględniając odporność na stres, poziom lęku, stopień koncentracji uwagi, czy impulsywność.
Doświadczenie kontuzji to proces subiektywny, który może znacząco różnić się w zależności od poziomu zawodostwa, etapu kariery, czy nawet uprawianej dyscypliny, więc jej postrzeganie bywa drastycznie zróżnicowane. Kontuzja może okazać się wyzwaniem, kolejnym celem na sportowej drodze, który wymaga pracy i zaangażowania. Może być także postrzegana jako nieodrwacalna strata, moment w karierze, z którego nie ma powrotu i perspektyw na dalszy sportowy rozwój. Zdarza się także, że kontuzja wiąże się z doświadczeniem ulgi, stanowi uwolnienie od odpowiedzialności, obowiązków i jest traktowana jako odpoczynek, na który często zawodnik nie mógł sobie wcześniej pozwolić.
Kontuzja jako proces radzenia sobie ze stratą
Dotychczasowe badania pozwoliły na zidentyfikowanie etapów, które obrazują, jak zawodnik procesuje doświadczenie kontuzji.
Proces został zaczerpnięty z analiz Kubler-Ross, która opisywała doświadczenie żałoby w obliczu śmierci lub poważnych strat życiowych (Kubler-Ross,1969) i który okazał się analogiczny w przypadku sportowej kontuzji. Składa się on z pięciu etapów.
Początkowo zawodnikowi ciężko zaakceptować zaistniałą sytuację, często doświadcza szoku, ignoruje powagę kontuzji i konieczność przerwy od uprawiania sportu.
Następnie pojawia się etap gniewu i frustracji. Zawodnik może odczuwać złość wobec siebie, losu, osób trzecich lub samego sportu. Ta reakcja może wynikać z poczucia utraty, braku kontroli nad sytuacją, czy przerwania ciągłości kariery.
Wtedy następują próby negocjowania i znalezienia sposobów na powrót do sportu. Zawodnik może angażować się w rozmowy z lekarzami, terapeutami czy trenerami w celu ustalenia strategii na jak najszybszą rekonwalescencję.
Te próby często kończą się niepowodzeniem, co niejednokrotnie skutkuje smutkiem z powodu braku możliwości uprawiania sportu, ograniczeń wynikających z kontuzji oraz strachu przed utratą umiejętności i formy. Mogą pojawić się poczucie bezużyteczności, przygnębienie i frustracja.
Ostatni etap może mieć dwa rozwiązania: pogodzenie się z zaistniałą sytuacją lub rezygnacja.
W przypadku pierwszego scenariusza, zawodnik dochodzi do momentu, w którym akceptuje kontuzję i jej wpływ na swoje życie sportowe. Zaczyna koncentrować się na procesie rehabilitacji i powrocie do pełnej formy, przyjmując zmiany w harmonogramie treningowym, nowe wyzwania i ograniczenia. Może szukać wsparcia emocjonalnego od trenerów, terapeutów, rodziny i kolegów z drużyny. Przyjmuje, że proces powrotu do sportu będzie wymagał czasu, wysiłku i determinacji. Dąży do osiągnięcia nowego poziomu sprawności i adaptuje się do ewentualnych zmian w celach i priorytetach.
Drugie rozwiązanie wiąże się z rezygnacją z dalszych prób powrotu do pełnej aktywności sportowej. Może to wynikać z trudności emocjonalnych, utraty motywacji, czy niezdolności do zaakceptowania ograniczeń wynikających z kontuzji. W przypadku tego scenariusza istnieje ryzyko, że sportowiec może pozostać w poprzednim etapie, pogrążając się w poczuciu beznadziei i depresji, dlatego tak ważne jest odpowiednie wsparcie i holistyczne zaopiekowanie procesem rehabilitacji, aby umożliwiść zawodnikowi adaptacyjne dostosowanie się do nowej sytuacji.
Nastawienie zawodnika do doświadczenia kontuzji
Pierwszym etapem rehabilitacji powinna być edukacja. Zawodnik musi mieć świadomość, na czym dokładnie polega jego kontuzja, z jakimi ograniczeniami i trudnościami się wiąże oraz jak wygląda proces leczenia. Jeśli jest to możliwe, warto uwzględnić zakres czasowy, ze wskazaniem przewidzianego powrotu do treningów. Dodatkowo istotne jest, aby zawodnik miał świadomość, jakie psychologiczne wyzwania mogą czekać go w procesie rehabilitacji, z jakimi emocjami będzie musiał się mierzyć, i praca nad jakimi zasobami umożliwi mu efektywniejszą adaptację do nowej sytuacji. W tym miejscu warto zidentyfikować nastawienie zawodnika do doświadczenia kontuzji. Możemy wyróżnić cztery style percepcji urazu:
bagatelizujący, gdzie zawodnik uznaje kontuzję jako nieodłączny element procesu, nie traktuje jej jako wyzwanie, nie stanowi dla niego katastrofy, jego podejście bywa lekceważące;
refleksyjni optymiści koncentrują się na zasobach, które sprzyjają procesowi rehabilitacji, traktują doświadczenie poważnie, są nastawieni na rozwój;
refleksyjni pesymiści analizują i przeżywają przykre doświadczenie kontuzji, nie mają większej nadziei na poprawę i powrót do sportu;
nastawieni na emocje to zawodnicy, którzy charakteryzują się częstą zmianą nastroju od intensywnego zmartwienia, smutku do lekceważenia i bagatelizowania sytuacji.
Taka identyfikacja może usprawnić proces dostosowania odpowiednich narzędzi do potrzeb zawodnika.
Psychologiczne narzędzia w procesie rehabilitacji
Ważnym elementem procesu rehabilitacji z psychologicznej perspektywy jest wyzaczanie celów. Aby móc wyzaczyć cele realistyczne, konieczna jest ścisła współpraca całego sztabu, uwzględniająca lekarzy, fizjoterapeutów i trenerów. Ustalenie etapów rehabilitacji i zadań, które powinno się realizować na każdym z nich może zapobiec poczuciu bezradności, a także ułatwia zawodnikowi dostrzeżenie postępów leczenia. Ważne jest, aby w miarę możliwości, cele rozpisać na osi czasu, uwzględniając długo- i krotkoterminowe założenia, które umożliwią dostrzeżenie szerszej perspektywy (długoterminowe) oraz przyczynią się do doświadczenia motywujących sukcesów w procesie (krótkoterminowe).
Często wykorzystywanym narzędziem psychologicznym podczas rehabilitacji jest wizualizacja. Jest to proces, który dotyczy wszystkich doświadczeń sensoryczno-percepcyjnych, zarówno tych, które są wywołane przez obecne imuplsy, jak i tych, które występują w sytuacji braku rzeczywistych bodźców. W programie rehabilitacyjnego treningu wyobrażeniowego warto uwzględnić trzy rodzaje ćwiczeń:
wyobrażenia obrażenia,
wyobrażenia umiejętności,
wyobrażenia rehabilitacyjne.
Dzięki różnorodności, zawodnik pracuje nie tylko nad powrotem do stanu sprzed kontuzji, lecz także doskonali posiadane umiejętności, kształtuje pewność siebie i stopniowo buduje gotowość do powrotu do treningów fizycznych.
Wykorzystywane ćwiczenia wyobrażeniowe będą różnić się w zależności od etapu procesu rehabilitacji.
Na początkowych stadiach dominującymi technikami będą wizualizacje, które mają pomóc zawodnikom w radzeniu sobie ze stresem i bólem. Trening wyobrażeniowy będzie skupiał się na redukcji napięcia mięśniowego i utrwalaniu pozytywnych obrazów i emocji.
Następnie warto rozpocząć pracę nad poczuciem pewności siebie w trakcie procesu rehabilitacji. Wyobrażenia powinny oscylować wokół wizji sukcesu, doskonalenia umiejętności i kompetencji. Na tym etapie do procesu można wdrożyć wizualizację bezpośrednio dotyczącą rehabilitacji, która bazuje na dwóch rodzajach wyobrażeń:
healing images (wyobrażenia uzdrawiania) – dotyczą procesu leczenia,
healed images (wyobrażenia wyleczenia) – skupiają się na stanie po wyleczeniu, zakończeniu rehabilitacji.
Na końcowych etapach procesu warto uwzględnić wizualizację, która umożliwi zbudowanie zaufania do kontuzjowanego miejsca, tak aby zredukować lęk przed ponowieniem kontuzji po powrocie do treningów. Wyobrażenia mogą dotyczyć wykonywanych czynności, które uwzględniają ten obszar lub mogą być bardziej ogólne i skupiać się na całościowym powrocie do rywalizacji i związanym z tym doświadczeniu sukcesu.
Doświadczenie kontuzji jest trudnym i niekiedy decydującym etapem w karierze każdego zawodnika. Tak istotna jest więc holistyczna opieka nad sportowcem, który w tym czasie potrzebuje wsparcia na wielu płaszczyznach.
Chciałbyś/chciałabyś rozpocząć współpracę? O coś zapytać? A może o czymś opowiedzieć lub podzielić się swoją opinią, przemyśleniami? Chętnie Cię wysłucham! Pamiętaj, złe pytanie to te, które nie zostało zadane.
