Sportowa emerytura, czyli o tym, jak zmiana może stanowić okazję do rozwoju
Do rzadkości należy określanie bycia zawodnikiem jako wykonywanie pewnego zawodu. Wydaje się być to spłyceniem sportowego doświadczenia, procesu, w który zostaje się zaangażowanym zazwyczaj w młodym wieku. Bo właśnie przecież ten początek motywowany jest czymś zupełnie innym niż konieczność zarobku. Jest to pasja, na podstawie której młody człowiek zaczyna budować swoją tożsamość. I właśnie dlatego, w momencie w którym sportowa kariera staje się profesjonalnym zawodem, a jej trwanie dobiega końca, ten proces zmiany jest dla wielu zawodników ogromnym wyzwaniem, które niejednokrotnie skutkuje poważniejszymi zmaganiami na tle psychicznym.
Z czego wynikają te trudności i jak im zapobiegać?
Sportowa emerytura jako proces zmiany
Zmiana jest nieodłącznym elementem życia. Moment zmiany może być normatywny, kiedy to przejście z jednego etapu na kolejny jest zaplanowany i pożądany, lub nienormatywny, gdy zmiana następuje nieoczekiwanie, najczęściej w wyniku zdarzeń, które nie podlegają kontroli, chociażby takich jak kontuzja.
Zmiana może stanowić okazję do rozwoju, szczególnie w przypadku zmian normatywnych, lub być powodem pojawienia się kryzysu, który często ma miejsce w przypadku wystąpienia zmiany nienormatywnej. Sport jest specyficzną dziedziną, w której zmiany nienormatywne zdarzają się względnie często, wymuszając konieczność przerwania lub zakończenia profesjonalnej kariery.
Zmiana w postaci przejścia na sportową emeryturę, normatywna, czy też nie, jest często trudnym okresem, a dla tych, którzy rywalizują w sporcie na najwyższym poziomie, może być szczególnym wyzwaniem. U nawet 39% sportowców w tym okresie pojawia się przewlekły stres psychologiczny i pogorszenie dobrostanu, co jest prawie dwukrotnie wyższym procentem niż w przypadku przejścia na emeryturę w pozostałej części populacji (Haslam, C., Lam, B. C., Yang, J., Steffens, N. K., Haslam, S. A., Cruwys, T., … & Fransen, K. 2021). Do częstych problemów, z którymi mierzą się w tym czasie zawodnicy, zaliczają się:
kryzys tożsamości,
utrata poczucia własnej wartości,
obniżenie samooceny,
spadek satysfakcji z życia,
problemy na tle emocjonalnym,
poczucie niespełnienia i niezrealizowania celów sportowych,
nadużywanie alkoholu czy narkotyków (Haslam, C., Lam, B. C., Yang, J., Steffens, N. K., Haslam, S. A., Cruwys, T., … & Fransen, K. 2021).
Dlaczego przejście na sportową emeryturę stanowi wyzwanie?
Powodów jest wiele i są one bez wątpienia silnie zindywidualizowane, jednak istnieje kilka czynników, które będą miały szczególne znaczenie dla większości zawodników.
Brak pozasportowych planów
W przeciwieństwie do standardowej emerytury, ta sportowa ma często miejsce na wczesnym etapie życia. Większość zawodników, dobrowolnie lub nie, przechodzi na emeryturę pod koniec dwudziestego roku, co niejednokrotnie wiąże się z koniecznością podjęcia się kolejnego zawodu, na co wielu sportowców nie jest przygotowanych, zarówno mentalnie, jak i edukacyjnie (Hatamleh, M. R. 2013). Brak planów, alternatywnej ścieżki kariery oraz pozasportowych zainteresowań często wpływają na pogłębienie się doświadczanego kryzysu.
Dobrowolność decyzji i poczucie kontroli
Ogromne znaczenie ma także dobrowolność decyzji związanej z zakończeniem sportowej kariery. Sportowcy zmuszeni do przejścia na emeryturę częściej zmagają się z silnym stresem, depresją, zaburzeniami snu, nieadaptacyjnymi zachowaniami żywieniowymi, a także doświadczają niższej satysfakcji z życia w porównaniu do sportowców przechodzących na emeryturę z własnej woli (Esopenko, C., Coury, J. R., Pieroth, E. M., Noble, J. M., Trofa, D. P., & Bottiglieri, T. S. 2020).
Tożsamość sportowa
Jednym z najistotniejszych czynników, mających wpływ na adaptacyjność procesu, jest tożsamość sportowa.
Tożsamość sportowa jest definiowana jako stopień, w jakim jednostka identyfikuje się z rolą sportowca. Uważa się, że ma wpływ na samoidentyfikację sportowców, ich dążenia i zaangażowanie w sport, znaczenie, jakie przypisują swojej dyscyplinie oraz sens, jaki nadaje ona ich życiu (Haslam, C., Lam, B. C., Yang, J., Steffens, N. K., Haslam, S. A., Cruwys, T., … & Fransen, K. 2021). Nic więc dziwnego, że tożsamość sportowa odgrywa tak znaczącą rolę.
Choć rozwój silnej tożsamości sportowej jest korzystny w trakcie trwania kariery, ponieważ napędza motywację i wydajność, to jej utrata w momencie przejścia na emeryturę może być negatywnie odczuwana, co niejednokrotnie prowadzi do pogłębienia zmagań związanych z tym procesem.
Dodatkowo utrata tożsamości sportowej w wyniku przymusowej emerytury może zmniejszyć poczucie kontroli i utrudnić proces przystosowania się, a także spowodować poczucie utraty sensu w wyniku pozbawienia aktywności, która nadawała rytm codzienności (Haslam, C., Lam, B. C., Yang, J., Steffens, N. K., Haslam, S. A., Cruwys, T., … & Fransen, K. 2021).
Tożsamość społeczna
Społeczna tożsamość to stopień, z jakim identyfikujemy się z daną grupą. W przypadku sportu może to być oczywiście drużyna sportowa, czy społeczność danej dyscypliny. Im ważniejsza jest dla nas dana grupa, tym silniejsza jest tożsamość społeczna i jej wpływ na naszą osobowość.
Społeczna identyfikacja sportowca z drużyną umożliwia pracę zespołową, w tym realizację wspólnych celów sportowych, pracę z członkami drużyny i trenerami, aby osiągnąć te cele i złagodzić stres towarzyszący sportowi wyczynowemu. Wpływ takiej identyfikacji widać także w działaniach i poświęceniach, jakie sportowcy podejmują, aby osiągnąć te cele; czasami ze szkodą dla własnego zdrowia i dobrego samopoczucia (Haslam, C., Lam, B. C., Yang, J., Steffens, N. K., Haslam, S. A., Cruwys, T., … & Fransen, K. 2021).
Przejście na sportową emeryturę często wiąże się z utratą społecznej tożsamości. Niejednokrotnie sportowa grupa stanowi jedną z nielicznych zbudowanych grup odniesienia, co wynika ze specyfiki sportowej rzeczywistości. Brak możliwości uczestnictwa w treningach, zawodach, rywalizacji, może prowadzić do naturalnego wykluczenia z grupy, a co za tym idzie z ograniczeniem wsparcia społecznego, który jest tak istotny w tym okresie.
Tożsamość społeczna a proces zmiany
Dlaczego tożsamość społeczna odgrywa tak istotną rolę? Społeczny Model Zmiany Tożsamości (ang. Social Identity Model of Identity Change) wyjaśnia, w jaki sposób procesy grup społecznych wspierają ludzi w okresach zmiany (Haslam, C., Lam, B. C., Yang, J., Steffens, N. K., Haslam, S. A., Cruwys, T., … & Fransen, K. 2021). W tym modelu przynależność do wielu grup jest rozumiana jako kluczowy czynnik ochronny. Im istotniejsza postrzegana przynależność do danych grup ma osoba przed zmianą w życiu, tym więcej zasobów może wykorzystać, aby skutecznie zarządzać tą zmianą. Ochrona ta jest aktywowana dwoma ścieżkami.
Po pierwsze, im większa liczba grup, do których osoba przynależy (i z którymi się identyfikuje) przed zmianą, tym większe jest prawdopodobieństwo, że przynajmniej część z tych grup pozostanie nienaruszona po wydarzeniu zmieniającym życie, zapewniając w ten sposób poczucie ciągłości tożsamości społecznej.
Druga ścieżka związana jest ze zdobywaniem nowych grup tożsamości społecznej. Tutaj argumentuje się, że po poważnych zmianach życiowych rozwój nowych członkostw w grupach i związanych z nimi tożsamości społecznych pomaga ludziom przeciwdziałać doświadczeniom straty i zmiany, zapewniając im podstawę do ponownego zdefiniowania siebie. W tym przypadku nabyte członkostwo w grupie i tożsamość społeczna mogą ponownie stać się źródłem zasobów psychologicznych (np. wsparcia, znaczenia i kontroli), z których ludzie mogą korzystać, aby przeciwdziałać negatywnym skutkom zmian życiowych.
Jak ułatwić proces zmiany?
Sportowa emerytura wcale nie musi wiązać się z załamaniem. Zmiana to także doskonała okazja do rozwoju.
Istniejące modele zakończenia kariery i przejścia na emeryturę, sugerują, że pomyślne przystosowanie się zależy od zasobów, jakie ludzie są w stanie pozyskać i z których mogą skorzystać w okresie przejściowym (Haslam, C., Lam, B. C., Yang, J., Steffens, N. K., Haslam, S. A., Cruwys, T., … & Fransen, K. 2021). Takie założenia znajdują odzwierciedlenie w modelu zakończenia kariery sportowej Taylora i Ogilviego. Model podkreśla znaczenie czynników osobistych i sytuacyjnych, które składają się na trzy komponenty:
przyczyny przejścia na emeryturę,
czynniki związane z przystosowaniem, które obejmują procesy tożsamości i postrzeganie kontroli,
dostępne zasoby wspierające dostosowanie, takie jak umiejętności radzenia sobie, planowanie przedemerytalne i wsparcie społeczne.
Kluczową tezą tego modelu jest to, że dostosowanie będzie bardziej adaptacyjne, gdy sportowcy będą dysponowali większą ilością zasobów, wykształcą zróżnicowaną tożsamość i będą posiadali kontrolę nad decyzją o przejściu na emeryturę.
Na szczególną uwagę niewątpliwie zasługuje konieczność dwutorowego rozwoju kariery. Oczywiście jest to misja, która wymaga dokładnego i umiejętnego planowania, jako że pogodzenie profesjonalnej kariery zawodnika ze studiami bądź rozwojem w alternatywnej dziedzinie, jest dużym wyzwaniem. Niemniej jednak, taki zabieg jest z pewnością możliwy, a korzyści z niego wynikające wykraczają poza alternatywne źródło dochodu, czy zainteresowanie. Takie działanie może skutkować zróżnicowaniem tożsamości danej osoby. Oprócz sportowca, staje się studentem lub pracownikiem, co rozbudowuje także zasób w postaci identyfikacji z nowymi grupami społecznymi, które mogą stanowić dodatkowe źródło wsparcia.
Sposobów na radzenie sobie w obliczu zmiany jest wiele, a ich skuteczność w dużym stopniu będzie zależała od indywidualnej sytuacji i potrzeb danego zawodnika. Warto jednak przyglądnąć się poszczególnym elementom, składającym się na przyczynę, dla których emerytura może stanowić tak duże wyzwanie i zastanowić się, jak zaadresować niektóre z czynników, zanim przerodzą się w problem.
Chciałbyś/chciałabyś rozpocząć współpracę? O coś zapytać? A może o czymś opowiedzieć lub podzielić się swoją opinią, przemyśleniami? Chętnie Cię wysłucham! Pamiętaj, złe pytanie to te, które nie zostało zadane.
Esopenko, C., Coury, J. R., Pieroth, E. M., Noble, J. M., Trofa, D. P., & Bottiglieri, T. S. (2020). The psychological burden of retirement from sport. Current Sports Medicine Reports, 19(10), 430-437.
Haslam, C., Lam, B. C., Yang, J., Steffens, N. K., Haslam, S. A., Cruwys, T., … & Fransen, K. (2021). When the final whistle blows: Social identity pathways support mental health and life satisfaction after retirement from competitive sport. Psychology of Sport and Exercise, 57, 102049.
Hatamleh, M. R. (2013). The life transitions of high performance athletes retirement from sport. European scientific journal, 9(11).
